Kazakhstan là một trong số các quốc gia có kim ngạch xuất khẩu sang Nga tăng vọt vào năm 2022 (Ảnh: Reuters).
DẦU DIESEL CÓ “Ế” VÌ CHÂU ÂU NGỪNG NHẬP?
Trước khi lệnh cấm chính thức có hiệu lực, một số nhà phân tích cảnh báo có thể xảy ra “những xáo trộn lớn trên thị trường” và lệnh cấm vận mới của EU là phức tạp hơn và sẽ gây ảnh hưởng lớn hơn so với những biện pháp đã áp dụng trước đó. Tuy nhiên, không phải vị chuyên gia nào cũng đồng tình với quan điểm này.
Trong một cuộc trao đổi với hãng tin CNBC, Trưởng phân tích thị trường dầu thô của Công ty tư vấn Kpler, ông Viktor Katona, nói: “Đã có những ý kiến cho rằng lệnh cấm mới sẽ gây ra một sự gián đoạn lớn. Nhưng thực sự, tôi không nghĩ rằng đây là một sự kiện mang tính bước ngoặt. Cơ sở cho niềm tin này là khả năng sáng tạo của con người, và cuộc tìm kiếm không ngừng nghỉ để có một giải pháp mới, một chuỗi cung ứng mới, một con đường mới. Rồi câu chuyện cũng sẽ tương tự như câu chuyện trần giá dầu áp từ tháng 12 năm ngoái. Trước đó, người ta đã lo sợ nhiều thứ, nhưng cuối cùng, những nỗi sợ đó nhìn chung không trở thành sự thật”.
Khi được hỏi về những thay đổi trên thị trường các sản phẩm dầu tinh luyện của Nga trong thời gian gần đây, trước và sau khi lệnh cấm vận của EU có hiệu lực, ông Katona cho rằng sự thay đổi thực ra không diễn ra ở châu Âu mà ở khu vực Bắc Phi. Theo vị chuyên gia, các quốc gia Bắc Phi được dự báo sẽ mua được thêm ít nhất 6 triệu thùng dầu diesel với hàm lượng lưu huỳnh siêu thấp từ Nga. Ông ước tính số dầu này bằng khoảng 1/4 lượng dầu diesle mà EU vẫn thường mua của Moscow, đồng thời nhấn mạnh các quốc gia Bắc Phi không phải là thành viên của liên minh áp trần giá lên dầu Nga.
“Về cơ bản, bạn chỉ cần nhỏ một giọt gì đó khác vào một lô dầu diesel Nga, lô dầu đó sẽ biến thành hàng Morocco, hàng Algeria, hay hàng Tunisia”, ông Katona nói. “Tất cả những nước này đều đang tăng mạnh việc nhập dầu diesel Nga. Chúng tôi cho rằng tới đây sẽ có rất nhiều dầu diesel được xuất khẩu đi từ Bắc Phi, về bản chất đó là dầu Nga nhưng đã mang một danh nghĩa khác”.
Các nhà phân tích của Công ty tư vấn rủi ro chính trị Eurasia Group nói rằng các biện pháp trừng phạt mới nhất của phương Tây có thể sẽ dẫn tới sự chuyển hướng của các dòng chảy năng lượng thay vì gây ra một sự gián đoạn nghiêm trọng về nguồn cung. Theo Eurasia, thị trường các sản phẩm dầu đã có nhiều tháng để chuẩn bị trước cho lệnh cấm này.
“Trong khi các dòng chảy đang chuyển hướng, một vài gián đoạn là có thể, nhất là ở thị trường các sản phẩm chưng cất vốn dĩ đã thắt chặt trước khi lệnh cấm có hiệu lực. Dù vậy, Nga có thể xoay sở để bù đắp thậm chí hoàn toàn cho nguồn thu bị mất từ thị trường EU, đặc biệt nếu nền kinh tế đang hồi phục của Trung Quốc dừng xuất khẩu lượng lớn xăng dầu dôi dư và thay vào đó bắt đầu nhập khẩu với khối lượng lớn trở lại”, một báo cáo của Eurasia nhận định.
Nội dung bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 7-2023 phát hành ngày 13-02-2023. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:
https://postenp.phaha.vn/chi-tiet-toa-soan/tap-chi-kinh-te-viet-nam
Tổng thống Mỹ Joe Biden (Ảnh: AFP).
Nhà Trắng cho biết Tổng thống Joe Biden đã ký thành luật lệnh cấm nhập khẩu uranium làm giàu của Nga, trong nỗ lực mới nhất của Washington nhằm gây áp lực lên chiến dịch quân sự của Moscow ở Ukraine.
Lệnh cấm nhập khẩu nhiên liệu cho các nhà máy điện hạt nhân sẽ có hiệu lực sau 90 ngày. Tuy nhiên, lệnh này cũng cấp quyền cho Bộ Năng lượng Mỹ quyền miễn trừ trong trường hợp có lo ngại về nguồn cung.
Điều này có nghĩa là Washington vẫn có thể nhập khẩu uranium làm giàu của Nga nếu họ không tìm được nguồn thay thế.
Nga là nhà cung cấp uranium đã làm giàu hàng đầu thế giới và chiếm khoảng 24% lượng uranium đã làm giàu mà nhà máy điện hạt nhân của Mỹ sử dụng.
Cố vấn an ninh quốc gia Jake Sullivan cho biết: "Hôm nay, Tổng thống Biden đã ký đạo luật lịch sử nhằm tăng cường an ninh kinh tế và năng lượng của quốc gia chúng ta bằng cách giảm thiểu và cuối cùng là loại bỏ sự phụ thuộc của chúng ta vào Nga về năng lượng hạt nhân dân sự".
Ông Sullivan cho biết đạo luật này "thực hiện các mục tiêu đa phương mà chúng tôi đã đặt ra với các đồng minh và đối tác của mình", bao gồm cả cam kết vào tháng 12 năm ngoái với Canada, Pháp, Nhật Bản và Anh để cùng 4,2 tỷ USD để mở rộng khả năng làm giàu và chuyển đổi uranium.
Các miễn trừ, nếu được Bộ Năng lượng áp dụng, sẽ vẫn cho phép Mỹ nhập được uranium của Nga cho tới năm 2027.
Hồi tháng 2, RIA Novosti trích dẫn số liệu thống kê chính thức cho thấy, Mỹ đã nhập khẩu lượng uranium của Nga trị giá 1,2 tỷ USD vào năm ngoái, mức cao kỷ lục từ trước đến nay.
Mỹ có trữ lượng uranium riêng nhưng không đủ để cung cấp cho ngành điện hạt nhân của nước này. Nga có tổ hợp làm giàu uranium lớn nhất thế giới, chiếm gần một nửa công suất toàn cầu.
Theo một số ước tính, Mỹ sẽ phải mất ít nhất 5 năm đầu tư lớn để phá vỡ sự phụ thuộc vào việc nhập khẩu uranium đã làm giàu của Nga dùng làm nhiên liệu cho các lò phản ứng hạt nhân.
Năm ngoái, Trợ lý bộ trưởng năng lượng Mỹ Kathryn Huff thừa nhận với Financial Times rằng, việc Mỹ tiếp tục nhập khẩu một lượng lớn nhiên liệu hạt nhân từ Nga gây ra mối đe dọa "nghiêm trọng" đối với an ninh quốc gia của phía Washington.
Hồi tháng 1, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky chỉ trích phương Tây vì không trừng phạt ngành năng lượng hạt nhân Nga giống như với mặt hàng dầu, khí đốt, than đá.
Ông nói rằng ngành công nghiệp hạt nhân của Nga không bị áp đặt các lệnh trừng phạt toàn cầu báo hiệu "một điểm yếu rõ ràng" của phương Tây.
Theo Nikkei, vị thế của Nga trong thị trường nguyên liệu cho điện hạt nhân có thể tạo ra một thách thức lớn cho các nước phương Tây dù họ đang cố gắng thoát sự phụ thuộc vào năng lượng của Moscow.
Nga sở hữu khoảng 50% cơ sở hạ tầng làm giàu uranium của thế giới. Việc chuyển đổi uranium khai thác từ các mỏ nguyên liệu trở thành uranium làm giàu cho các lò phản ứng hạt nhân thường mất 3-5 năm và việc thay thế nguồn cung không phải là dễ dàng.
Nguồn cung dầu diesel từ Nga không bị đứt đoạn
Hôm 26/6, Thuyền trưởng Paris – một con tàu thuộc sở hữu của Hy Lạp vận chuyển 730 nghìn thùng dầu diesel từ Nga, đã đến kênh đào Suez. Thủy thủ đoàn không còn lạ gì tuyến đường quen thuộc mà họ từng vận chuyển dầu từ Vùng Vịnh hoặc Ấn Độ đến châu Âu hoặc châu Phi. Tuy nhiên lần này, con tàu đang đi theo một hướng hoàn toàn khác: dỡ hàng tại Các Tiểu vương quốc Arập Thống nhất (UAE).
Hồi tháng 2, khi Liên minh châu Âu (EU) bắt đầu áp lệnh cấm nhập khẩu các sản phẩm tinh chế dầu mỏ từ Nga, nhiều người đã nghi ngờ Nga có thể chuyển hướng xuất khẩu lượng dầu diesel khổng lồ của mình. Sản lượng dầu diesel của Nga năm ngoái lên tới 950 nghìn thùng/ngày, đóng góp phần lớn trong doanh thu 65 tỷ USD của ngành năng lượng Nga.
Tính đến cuối năm 2022, EU vẫn mua tới 2/3 lượng hàng sản phẩm tinh chế từ dầu mỏ của Nga. Trung Quốc và Ấn Độ - những nước đã nhanh chóng thay thế châu Âu trong việc nhập dầu thô Nga, vẫn tỏ ra chưa mấy mặn mà với các sản phẩm tinh chế này, trong khi phần còn lại của thị trường bị phân mảnh.
Tuy nhiên, những chuyến hành trình như của tàu Thuyền trưởng Paris đã dần cho thấy, hoạt động thương mại đang được định tuyến lại. Những người mua mới đã dần xuất hiện, và đi kèm với đó là thêm nhiều biện pháp để tạo ra lợi nhuận từ việc né các biện pháp trừng phạt.
Xuất khẩu dầu diesel của Nga đã đạt mức cao kỷ lục 1,3 triệu thùng/ngày hồi tháng 3, bất chấp các nỗ lực cấm vận từ EU (Nguồn: Bloomberg)
Thực vậy, nếu nhìn qua các số liệu thương mại tổng hợp, nhiều người sẽ có cảm giác rằng các biện pháp cấm vận của EU chưa bao giờ được áp dụng. Vào tháng 3, xuất khẩu dầu diesel của Nga đạt mức cao kỷ lục 1,3 triệu thùng/ngày. Ngay cả khi đã sụt giảm xuống dưới 900 nghìn thùng/ngày kể từ tháng 5, mức này vẫn ngang bằng với con số của những năm gần đây. Đó là chưa kể đến việc phần lớn sự sụt giảm này bắt nguồn từ hoạt động bảo trì các nhà máy lọc dầu theo mùa.
Các quốc gia giúp Nga né cấm vận phương Tây
Các quốc gia đã tạo điều kiện để Nga đạt được những kỳ tích như vậy, bao gồm hai nhóm.
Đầu tiên là những nước mua thêm dầu diesel từ Nga với giá chiết khấu để thay thế nguồn cung từ nơi khác, chủ yếu là các quốc gia Nam Mỹ như Brazil. Lượng dầu diesel mà Brazil nhập khẩu từ Nga đã tăng từ mức 0 hồi tháng 1 năm nay, lên 152 nghìn thùng/ngày trong tháng 6 – tương đương 60% tổng mức nhập khẩu của nước này. Các nước Bắc Phi, chẳng hạn như Algeria, Ai Cập và Marốc cũng hưởng lợi lớn. Trong những tháng gần đây, Nga thậm chí còn xuất khẩu các sản phẩm tinh chế dầu mỏ sang CHDCND Triều Tiên – chuyến hàng đầu tiên kể từ năm 2020.
Nhóm thứ hai bao gồm các quốc gia đang muốn kiếm lời từ các sản phẩm tinh chế dầu mỏ của Nga, ngay cả khi họ đã có nhà máy lọc dầu của riêng mình. Đứng đầu trong nhóm này là Thổ Nhĩ Kỳ, nước đang mua lượng dầu diesel từ Nga cao gấp đôi so với tháng 1 đầu năm, nhưng đồng thời vẫn đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu các sản phẩm của mình.
Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng gấp đôi lượng dầu diesel nhập từ Nga để dùng trong nước, đồng thời thúc đẩy xuất khẩu các sản phẩm của mình với giá cao hơn (Nguồn: Bloomberg)
Theo The Economist, ít có khả năng Thổ Nhĩ Kỳ tái xuất các sản phẩm của Nga dưới dạng một nhãn hiệu mới. Thay vào đó, nước này đơn giản chỉ là tận dụng lợi thế vị trí địa lý ở gần châu Âu, để thiết lập một "tam giác dòng chảy năng lượng." Ankara sẽ sử dụng hàng nhập khẩu giá rẻ từ Nga để đáp ứng nhu cầu trong nước, trong khi bán các sản phẩm của mình với giá cao hơn cho châu Âu.
Các quốc gia Vùng Vịnh cũng thực hiện những giao dịch tương tự. Arập Xêút đã không nhập khẩu dầu diesel từ Nga trong nhiều năm. Thế nhưng kể từ tháng 4, lượng nhập khẩu của nước này đã vượt mức 150 nghìn thùng/ngày. Việc Arập Xêút tăng nhập khẩu trước mùa Hè là điều có thể hiểu được khi nhu cầu sản xuất điện từ dầu diesel tăng vọt. Tuy nhiên, năm nay, xuất khẩu dầu diesel của nước này cũng đồng thời tăng mạnh, khoảng 120 nghìn thùng/ngày trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 6 so với cùng kỳ những năm gần đây. Rất nhiều trong số này sẽ được xuất tới châu Âu và đặc biệt là thị trường châu Á.
Tình hình tương tự cũng diễn ra tại UAE. Hồi năm ngoái, xuất khẩu dầu Nga sang UAE đã tăng gấp hơn 3 lần, đạt kỷ lục 60 triệu thùng - theo dữ liệu từ công ty Kpler. Dầu Nga hiện chiếm khoảng 1/10 số thùng dầu được trữ ở Fujairah, cơ sở trữ dầu lớn nhất của UAE. Theo Wall Street Journal, UAE hiện đã trở thành một điểm tích trữ và tái xuất khẩu lớn của các sản phẩm dầu Nga. Nhiều nhà giao dịch đã kiếm đậm nhờ việc bán dầu Nga từ UAE sang những nước như Pakistan, Sri Lanka, và các nước Đông Phi. Hầu hết các giao dịch này đều dựa vào hệ thống tài chính của UAE.
Những cách thức tinh vi để vận chuyển dầu diesel của Nga
Bên cạnh đó, hoạt động thương mại ngày càng bùng nổ này cũng cho thấy rằng, cỗ máy xuất khẩu của Nga có đủ tàu để phục vụ các khách hàng mới. Các sản phẩm "sạch" như dầu diesel không thể được vận chuyển trên các tàu chở dầu thông thường, nơi dầu thô hoặc các sản phẩm nặng hơn có thể làm bẩn chúng. Đội tàu chở dầu diesel có quy mô nhỏ bé trên toàn cầu đã hoạt động với tần suất dày hơn, khi các thùng dầu của Nga bắt đầu thực hiện những chuyến đi dài hơn.
Các biện pháp trừng phạt hồi tháng Hai từ châu Âu đã đe dọa khiến tình hình trở nền tồi tệ hơn. EU cấm các chủ hàng, thương nhân và công ty bảo hiểm tạo điều kiện thuận lợi cho việc bán hàng của Nga, trừ khi dầu được bán dưới mức giá do Nhóm Các nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) thiết lập là 100 USD một thùng cho các sản phẩm cao cấp.
Những vấn đề đau đầu về tuân thủ quy định, cộng với rủi ro có thể xảy ra khi giao dịch với Nga, đã khiến nhiều công ty phương Tây phải đứng ngoài cuộc, bao gồm cả những tên tuổi lớn như BP hay Shell.
Tuy nhiên, không phải tất cả các doanh nghiệp đều lựa chọn như vậy. Tờ khai hải quan của các nhà xuất khẩu là một trong những công cụ cuối cùng còn lại để phân tích dòng chảy thương mại của Nga sau khi Mátxcơva ngừng công bố số liệu thống kê hải quan tổng hợp vào năm ngoái. Dữ liệu cho thấy, 50 công ty đã xuất khẩu tổng trị giá 16 tỷ USD dầu mỏ tinh chế từ Nga trong 4 tháng đầu năm nay.
Trong số đó, đáng chú ý là một số công ty lớn tại chính các nước phương Tây. Các báo cáo trích dẫn dữ liệu hải quan cho thấy, Gunvor và Vitol, hai công ty thương mại hàng hóa hàng đầu ở Thụy Sỹ, vẫn nằm trong nhóm mười bên mua các sản phẩm dầu mỏ hàng đầu của Nga trong 4 tháng đầu năm.
Dữ liệu phân tích từ Financial Times cho thấy, công ty Gunvor có trụ sở tại Thụy Sỹ là bên mua lớn thứ 8 tính theo giá trị, đã vận chuyển 1 triệu tấn sản phẩm dầu mỏ trị giá khoảng 540 triệu USD. Còn Vitol là bên mua lớn thứ 10, đã vận chuyển khoảng 600 nghìn tấn trị giá khoảng 400 triệu USD. Cả hai công ty đều cho biết họ vẫn tuân thủ nghiêm ngặt các quy định có liên quan.
Phần còn lại được thực hiện bởi các công ty năng lượng Nga và các đối tác của họ ở Hong Kong (Trung Quốc), Singapore hoặc UAE. Họ dường như không thiếu tàu, xà lan để chở dầu. Ví dụ như tàu Thuyền trưởng Paris từng được thuê bởi Bellatrix, một doanh nghiệp ít người biết đến. Doanh nghiệp này sở hữu tới 36 chiếc tàu, chủ yếu để chở sản phẩm dầu mỏ từ Nga.
Trong khi đó, nhiều kỹ thuật sáng tạo cũng đã được sử dụng. Hoạt động vận chuyển từ tàu này sang tàu khác liên quan đến hàng hóa của Nga, đặc biệt là gần Hy Lạp và Malta, đã tăng vọt kể từ năm ngoái, cho thấy những nỗ lực né các biện pháp hạn chế. EU đã thừa nhận điều này vào ngày 21/6, khi cho biết, sẽ cấm các tàu chở dầu bị nghi ngờ chuyển hàng lậu cập cảng của mình.
Một số tàu cũng sử dụng thiết bị chuyên dụng trong quân sự để gửi đi những tín hiệu vị trí giả. Cách thức này giúp các nhà nhập khẩu vốn lo ngại các rắc rối pháp lý, có thể thoải mái mua nhiên liệu của Nga thông qua các tuyến đường gián tiếp. Kể từ tháng 2, Nga đã gửi khối lượng kỷ lục naphtha – một sản phẩm sạch dùng để sản xuất nhựa tới Malaysia và Singapore, từ đó vận chuyển đến các khách hàng trên khắp châu Á dưới danh nghĩa các sản phẩm địa phương.
Những tác động đến thị trường toàn cầu
Trong những năm gần đây, hoạt động xuất khẩu của Nga chiếm khoảng 15% thương mại dầu diesel toàn cầu. Khả năng phục hồi xuất khẩu của nước này khi đối mặt với các biện pháp trừng phạt có thể sẽ dẫn đến tình trạng dư cung trong thời gian còn lại của năm nay.
Trước đó, trong năm 2022, giá cả đã tăng vọt khi nguy cơ gián đoạn nguồn cung xảy ra đồng thời với nhu cầu phục hồi sau đại dịch. Tuy nhiên, những cú sốc về nguồn cung hiện đang tiêu tan, khi mà các quốc gia vùng Vịnh đang bổ sung công suất lọc dầu, còn tăng trưởng kinh tế chậm lại đang làm giảm nhu cầu tiêu thụ của các nước phương Tây. Chi phí của một xà lan dầu diesel được giao tại Rotterdam (Hà Lan) đã giảm 25% trong vòng một năm qua. Lợi nhuận từ các sản phẩm tinh chế cũng chỉ bằng một phần ba so với trước đây.
Nguồn cung sản phẩm giá rẻ từ Nga sẽ đẩy các nhà máy lọc dầu tại châu Âu vào tình cảnh khó khăn, phải cắt giảm công suất (Nguồn: Reuters)
Điều này sẽ gây tổn hại cho các nhà máy lọc dầu ở cả châu Âu và châu Á, vốn đang bị đẩy ra khỏi thị trường bởi các sản phẩm giá rẻ từ Nga. Điều này sẽ khiến các nhà máy bị buộc phải cắt giảm hoạt động, hoặc thậm chí giảm hẳn công suất. Trong khi đó, những bên trung gian biết cách lách luật, vẫn đang kiếm được những món tiền khổng lồ một cách dễ dàng, nhờ vào chính các biện pháp trừng phạt từ phương Tây.
Nguồn: The Economist, Financial Times, Wall Street Journal, Bloomberg
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!
